هوشنگ ابتهاج، برتراند راسل نبود!

راسل کمونیست بود ولی دلیلی نمی دید که در برابر جنایات کمونیست ها در شوروی سکوت کند.

ولی هوشنگ ابتهاج که سوسیالیست بود، هیچ سخنی در نقد جنایات سوسیالیست های شوروی نگفت.

- عصر ایران؛ هومان دوراندیش - وقتی می گوییم هوشنگ ابتهاج مارکسیست نبود، دقیقا یعنی چه؟ یک معنای این حرف می تواند این باشد که ابتهاج آثار مارکس را به طور جدی و کامل نخوانده بود و احتمالا آشنایی دقیق و عمیقی با مارکس نداشت که او را واقعا مارکسیست بدانیم.

معنای دیگر این سخن این است که سایه به شیوه ای غیرمارکسیستی، سوسیالیست بود.

هر سوسیالیست و کمونیستی، لزوما مارکسیست نیست.

مارکسیسم نوعی نقشه راه یا برنامه پیشنهادی است برای رسیدن به سوسیالیسم و سپس کمونیسم.

در قرن نوزدهم و بیستم، سوسیالیست ها و کمونیست های متعددی با آرای مارکس و انگلس مخالف بودند و حتی اگر برای این دو متفکر احترام قائل بودند، پیرو آن ها نبودند.

پرودون در قرن نوزدهم، سوسیالیست بود ولی مارکسیست نبود.

سوسیالیست های سوئدی نیز در آغاز قرن بیستم اعلام کردند که قائل به مبارزه طبقاتی نیستند و از انقلاب برای رسیدن به سوسیالیسم استفاده نمی کنند.

اما این اختلاف نظرها به این معنا نیست که سوسیالیست ها و کمونیست هایی که مارکسیست نبودند، به مارکسیست ها علاقه یا با آن ها همدلی و تا حدی هم – کم یا زیاد