فلسفه هگل چه بود؟

هستی او دارای هیچ تعینی نیست و مطلقا نامعین و بی شکل و یکسره تهی است و به یک سخن خلاء محض است.

این خلاء محض همان نیستی است.

پس هستی نیستی است و نیستی همان هستی است.

- تر از اینهاست آنچه ژان پل سارتر در این باره گفته است.

وی به نقل پل فولکیه درباره علّت نخستین می گوید: تناقض است اینکه وجودی خودش علّت خودش باشد.

پل فولکیه در توضیح گفته سارتر چنین می گوید: برهان مزبور که سارتر آن را تشریح نمی کند معمولًا اینچنین عرضه می گردد: اگر ادّعا کنیم که خود وجود خویش را پایه گذارده ایم، باید این را نیز باور داشت که پیش از وجود خود وجود داشته ایم، و این همان تناقض آشکاری است که رخ می گشاید.

اکنون باید ببینیم تصویر واقعی نظریّه علّت نخستین از نظر فلسفی چگونه است؟ آیا به این شکل است که ژان پل سارتر و گروهی دیگر فرض کرده اند که یک شی ء به وجود آورنده خود باشد و به اصطلاح، پایه گذار وجود خود باشد؟ که لازمه اش این است یک شی ء خودش علّت خودش و معلول خودش باشد.

؛ و یا معنی علّت نخستین آن است که کانت و هگل و سپنسر تصوّر کرده اند، یعنی موجودی که درباره او استثنایی در قانون علّیت صورت گرفته است؛ یعنی با آنکه هر چیزی نیازمند به علّت است و ممکن نیست بدون علّت باشد، استثنائا علّت نخستین چنین نیست.