زوال اصلاح طلبان_ 1 | خویش توصیفیِ یک جریان افول یافته

"اعتدال، هر چند یک گفتمان بدلی بود، اما نشانه بارز کاهش سرمایه اجتماعی، هویتی و حاکمیتی جریان اصلاحات بود.

جریانی که مجبور به تداوم زیست در تعلیق و عبورناپذیری شد.

- "اعتدال، هر چند یک گفتمان بدلی بود، اما نشانه بارز کاهش سرمایه اجتماعی، هویتی و حاکمیتی جریان اصلاحات بود.

جریانی که مجبور به تداوم زیست در تعلیق و عبورناپذیری شد.

" بخش اول این یادداشت به شرح زیر است:هیچ چیز برای یک کنشگر سیاسی، رنج آورتر از نرسیدن به زمان حال نیست.

ماندن در زیستی ماقبل تاریخ اکنون، شرایط زمان حال را تحمل ناپذیر می کند.

این گفته محمدرضا تاجیک که کنشگر اصلاح طلب، کماکان زیستی ماقبل تاریخ اکنون و ماقبل اندیشه فلسفی دارد گویاترین توصیف از وضعیت حال حاضر جریانی است که دچار عقب ماندگی تاریخی شده است.

چنین تعبیری از وضعیت جریان اصلاح طلبی امروز، از زبان یکی از موثرترین تئوریسین های این جریان، نه یک اعتراف صرف، بلکه یک واقعیت خودنماینده است که نیاز به بازنمایی ندارد.

جریان اصلاح طلبی امروز، ناخوش است.

وضعیت مزاجی و دماغی و جسمی و روحی و روانی اش چندان مساعد نیست.

روح حاکم بر روز و روزگار این جریان، روح سرگشتگی، تناقض، معضل بی جواب، فقدان راه، عبورناپذیری، معما و دشواری در گزینش است.

این شرح حال تا حدود زیادی همان بازگویی جمله معروف حجاریان - در دولت دوم خاتمی- است، که گفته بود: اصلاحات مرد، زنده باد اصلاحات.

البته از آن تاریخ تاکنون موجودی سرزنده به نام اصلاحات دیده نشده است.

هر تلاشی در بهترین حالت تقلایی بی رمق، بدلی، اجاره ای و نیابتی بوده است.

هر شوکی بر این بدن نیمه جان، تنها علائم حیاتی را تداوم بخشیده است.

این بدن و کالبد هنوز راست قامت نشده است.

نتوانسته بنشینید و روی پای خود بایستد.

حجاریان خود اعتراف می کند اکنون روایت های انحلال طلبانه و معتقد به خروج از حاکمیت، خواهان اصلاح قانون انتخابات، تغییر قانون اساسی و برگزاری رفراندوم مرده است.

همانطور که گونه های اصلاح طلبی معطوف به تغییر کارگزاران جزء یا اصلاحاتی که به دنبال نافرمانی مدنی و انقلاب رنگی است، نتیجه نداده است.

حجاریان نتیجه می گیرد هم اکنون با پایان یافتن دولت مستعجل (پایان دولت دوم خاتمی) اصلاحات و یگانگی مجدد حاکمیت در وضعیت تعلیق به سر می برد.

عباس عبدی دیگر کنشگر فعال تئوریک جریان اصلاحات نیز 3 سال پایانی دولت خاتمی را دوره سقوط و وادادگی این جریان می داند.

واقعیتی که مجددا در شهریور 91 مورد تاکید قرار می دهد و می گوید: گفتمان اصلاحات تضعیف شده است.

وی با تحلیلی مشابه حجاریان ریشه این تضعیف و به حاشیه رفتن گفتمان اصلاحات را در ناکارآمدی این جریان در منتفی شدن مسائلی می داند که مدعی حل آن بود، یعنی همان راهبردهایی که هسته اولیه بسیج گر اصلاحات آن ها برگزیده بود و به اعتقاد عباس عبدی آمده بود که شکاف دولت-ملت را برای همیشه در ایران به عنوان شکاف مسلط از میان برداد و اجازه دهد شکاف های دیگر فعال و اصیل شود.

علیرضا علوی تبار، سیاست پژوه و دیگر کنشگر نظری مهم جریان اصلاحات، نیز در سخنرانی مجمع ایثارگران به این واقعیت نمایان اشاره می کند: شاید اصلاحاتی که تاکنون داشتیم به بن بست رسیده است، ولی اصلاحات دیگری می تواند با روش ها، ترکیب و نیروهای حامل دیگری شروع شود.

بیاییم این فرض را بپذیریم که ما به جای تغییر سیاسی، دنبال تغییر سیاست رویم و به جای تغییر در نظام سیاسی و نظام تصمیم گیری و اصلاح آنها، به سراغ تغییر خط مشی ها رویم.

این وضعیت معلق، معماگونه، متناقض، سرگشته، بن بست و عبورناپذیر که به زبان حجاریان، عبدی، علوی تبار و تاجیک آمده است، توصیف موقعیت کنونی جریان اصلاحات است که ترسیم راه و گزینش مسیر را دشوار می کند.

انتخاب ها را محدود ساخته و امید به زنده شدن مجدد این جریان را کم می کند.

حجاریان و تاجیک از ایدئولوژی اصلاحات دست شسته اند.

انتخاب حجاریان پیدا کردن استراتژی زنده ماندن است، چاره جویی تاجیک نیز نواصلاح گرایی.

علوی تبار از خیر اصلاحات سیاسی گذشته و از اصلاحات سیاستی سخن می گوید.

عباس عبدی نیز از بازنگری کلی در جریان اصلاحات گفته است: هر گونه موضع گیری به نام این جبهه تحت راهبرد، تشکیلات و افراد قبلی بی معنا و تهی از پیام سیاسی سازنده است، مگر اینکه یک بازنگری اساسی در سه وجه مزبور صورت گیرد و به روشنی اعلام شود که اشتباهات در کجا بوده است.

پرده دوم چه بر سر اصلاحات خاتمی آمد؟ از پایان دولت خاتمی تا کنون، چه بر سر اصلاحات آمده است؟ برای پاسخ به این سوال می توان این دوره حدودا 18 ساله را به سه مقطع کلی تقسیم بندی کرد.

مقطع اول از سال 84 تا 92 یعنی از پایان دولت خاتمی تا ظهور دولت روحانی و مقطع دوم از سال 1392 تا آبان 1396 و مقطع سوم از آبان 1396 تاکنون.

اگر با سعید حجاریان هم کلام شویم که وضعیت اصلاحات پس از دولت خاتمی را در تعلیق می بیند، چشم انداز زنده ماندن را به ناگزیر بهره گیری از روزنه هایی می داند که برای ورود اصلاح طلبان به ارکان حکومت گشوده خواهد شد و در این مسیر به اصلاح طلبان توصیه می کند با رصد کردن محیط پبرامونی و تعامل با جنبش های اجتماعی، گسترش پایگاه های اجتماعی و توده ای و توانمندسازی تشکیلاتی مترصد فرصت باشند.

این توصیه حجاریان که خود نشانه ای بارز از انحطاط اندیشگی وی است در حالی بیان شده بود که پیشتر در سال 1379 و 1380 با دو کتاب جمهوریت؛ افسون زدایی از قدرت و از شاهد قدسی تا شاهد بازاری به دنبال تئوریزه کردن اندیشه نومشروطه خواهی بود.

وی در کتاب اول نوشته بود: اگر بپذیریم که اسلام دین عدالت است و اگر بپذیریم که عدالت عبارت است از اعطای حق هر صاحب حقی، آنگاه اگر ملتی رشید و صاحب حق تعیین سرنوشت نتواند از طرق قانونی این حقوق را احقاق کند، آن قانون اسلامی نخواهد بود.

به عبارت دیگر، نظام سیاسی ایران بعد از انقلاب اگر جمهوری نباشد، اسلامی هم نخواهد بود.

خطی که در کتاب دوم علنی تر به آن پرداخت: در نظریه ولایت فقیه، فقه و دستگاه دینی و دولت گره خورده و در نتیجه ظرفیت دستگاه دینی و فقهی افزایش یافته و گذاری از فقه به سمت قانون رخ می دهد.

استقرار ولایت فقیه در قانون اساسی ایران کمک بسیاری به عرفی شدن شرع به خصوص در جدل شورای نگهبان و مجلس شورا و سپس غلبه عنصر عقلی مصلحت بر عنصر قدسی شریعت کرد، اما تفکیک دو نهاد پارلمان و شورای نگهبان همچنان مانع از استقرار طبیعی شریعت در قانون شد.

محمد جواد روح به خوبی حکایت این انحطاط را بازگو می کند: تدوین و ارائه لوایح دوگانه اختیارات ریاست جمهوری و اصلاح قانون انتخابات در سال 82 از سوی خاتمی، آخرین نماد و نشانه از رویکرد مشروطه خواهی او بود که وتوی آنها از سوی شورای نگهبان و فقدان واکنش مناسب خاتمی و مجموعه اصلاح طلبان، مرگ رسمی اصلاحات دوم خردادی را رقم زد.

موضوعی که سعید حجاریان، نظریه پرداز مشروطه خواهان این نسل، نیز در سال 83 رسماً با عبارت اصلاحات مُرد آن را اعلام کرد.

عبارت اصلاحات مرد از سوی حجاریان البته با پاره تکمیلی زنده باد اصلاحات ادامه می یافت.

عبارتی که به بازتولید جریان اصلاحی مشروطه خواه در قالبی سازمان یافته تر و تحت رهبری جدید و عملگراتر اشاره داشت.

همین عملگرایی که اشاره به استراتژی زنده ماندن حجاریان داشت، زمینه پیدایش گروه جدیدی از روشنفکران شد که گرایش محافظه کارانه داشتند.

علی میرسپاسی استاد جامعه شناسی و مطالعات خاورمیانه در دپارتمان گالاتین و رییس مرکز مطالعات ایران شناسی دانشگاه نیویورک نحوه ظهور این گروه را چنین بازگو می کند: معتقدم از اواسط دهه 80 ـ و به خصوص در اواخر آن ـ شاهد ظهور یک جریان محافظه کار در میان روشنفکران ایرانی هستیم.

بخشی از این روشنفکران از سنت روشنفکری دینی و برخی دیگر از سنت چپ و اصطلاحا سکولار بیرون آمده اند.

اجرای سیاست های اقتصادی در دهه های گذشته یکی از عوامل پیدایش روشنفکران محافظه کار است.

باید توجه داشت که عمده ی سیاست های اقتصادی دولت آقای هاشمی ـ سیاست هایی که کمابیش در دولت آقای خاتمی هم تداوم پیدا کردـ از توصیه های بانک جهانی پیروی می کرد.

توصیه هایی که رنگ سیاست های محافظه کارانه بر خود داشتند.

میرسپاسی به طور مشخص از نشریه شهروند امروز نام می برد که این قشر از روشنفکران در آن قلم می زدند: به طور مثال می توانم به هفته نامه شهروندامروز اشاره کنم که به نظر من ایده های محافظه کارانه را مطرح می کرد.

این رویکرد هم از جهت طرح نگاه های اقتصادی و هم از منظر انتقادهایی که به روشنفکری چپ ـ اعم از دینیی یا سکولارـ وارد می کرد، قابل تشخیص است.

کسی مانند فون هایک که بسیار مورد علاقه این مجله بود، در آمریکا به عنوان یکی از پدران فکریی محافظه کاری شناخته می شود.

یوسف اباذری نیز این تغییر پارادایم را چنین روایت می کند: ما اخیرا با خواندن مجله مهرنامه و نشریات مشابه آن، متوجه شدیم تغییر پارادایمی در این حوزه روی داده است.

روشنفکران دینی و لیبرال های چپ از میدان خارج شده اند و هژمونی فکری دست پارادایمی افتاده است که بی پرده سخن از این می گوید که تفکر لیبرالی، دست راستی و متکی به بازار یگانه بازی شهر است.

روشنفکران به قول خودشان اقتصاددان، مثل اغلب جریان های روشنفکری دنباله نهضتی جهانی هستند.

هایک متفکر مورد علاقه آن ها تا قبل از روی کارآمدن راست افراطی در انگلستان و آمریکا – البته این روشنفکران واژگان چپ و راست را قبول ندارند- فردی منزوی بود.

وی معتقد است فهم رایج روشنفکران محافظه کار از فون هایک را دکتر موسی غنی نژاد با برخورد گزینشی به اندیشه های هایک شکل داده است و هایک پژویانی نظیر عزت الله فولادوند، دکتر طبیبیان، دکتر مسعود نیلی، و احتمالا دکتر پژویان در آثار خود به تبلیغ ایده بنیادی هایک و فلسفه اجتماعی او تا حد توان شان پرداخته اند.

بنابراین روشنفکری محافظه کار از معبر رد و طرد روشنفکران چپ، تببین می شد.

روشنفکر محافظه کار دنباله رو مد دوران و درس گرفته از تجارب سیاسی دولت های قبلی، تنها در صورتی ادامه حیات پیدا می کرد که افق فکری خود را برمبنای قرائتی جدید و متفاوت ترسیم کند.

روشنفکر محافظه کار برای این کار تاریخ فکری سیاسی پس از انقلاب را از منظر جدیدی تحلیل کرد.

آنها از منظر لیبرالیستی، سنت حاکم بر ماجرای فکری سیاسی پس از انقلاب اسلامی را، نوعی سوسیالیسم اسلامی تلقی کردند که با شعار تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی، دخالت دولت در اقتصاد، جامعه، فرهنگ و دانشگاه را توجیه کرد و عملا خواسته یا ناخواسته مشدّد عنصر اقتدار و توتالیتاریسم حکومتی شدند.

محمد قوچانی در این زمینه می گوید: سوسیالیسم اسلامی پس از انقلاب ایران در سال 1357 به گفتمان اصلی حاکمیت تبدیل شد و در برابر انسان گرایی و فردگرایی فقه سنتی قرار گرفت.

روشن فکران چپ تئوری های لازم برای منکوب ساختن فقه سنتی را در اختیار دولت مردان وقت در دهه 60 قرار دادند و آنان را به سوسیالیسم مجهز کردند.

دولت به نهاد مقتدر و غالب بر همه نهادهای مدنی تبدیل شد و قدرت برنامه ریزی برای تعیین جزییات زندگی فردی و مدنی شهروندان را پیدا کرد.

دخالت اقتصادی دولت به دخالت های فرهنگی و سیاسی منتهی شد و پسر خوب ملت در مقام پدر ملت قرار گرفت، چون سرپرستی خانواده به او سپرده شده بود.

با این توضیحات معلوم شد جریان اصلاحات از اندیشه مشروطه خواهی با خوانش سعید حجاریان به نوعی پراگماتیسم با خوانش روشنفکران محافظه کار، عدول کرده است.

این بسته بندی جدید که نشان از جاه و جای یافتن جریانات تکنوکرات می داد؛ خواسته یا ناخواسته موجب شکل گیری گفتمان لیبرال و قدر و قوت یافتن جریانی به نام اعتدال شد.

محمدقوچانی در شماره 40 نشریه مهرنامه طی یادداشتی طولانی این تغییر ریل را علنا بیان می کند.

قوچانی در این یادداشت معتقد است اندیشه های سیاسی فون هایک که بر مبنای نظریه نومحافظه کاری لیبرال طرح شده می تواند الگوی مناسبی برای اصلاح روندهای فعلی سیاست ورزی در ایران باشد.

وی تاکید می کند در منظومه فکری فون هایک، پاسداشت نهاد دین تحت عنوان کلی قداست سنت وجود دارد.

وی در این یادداشت و آن مصاحبه می خواهد بگوید نقطه کلیدی اندیشه های هایک مرجعیت قانونی است که بر اساس اصول موضوعه جان لاک یعنی ارزش ذاتی مالکیت، آزادی و صلح نگاشته شده است.

عباس عبدی نیز به سیاق دیگر اصلاح طلبان در بهمن 1387 دست به توجیه شرایط جدید جریان اصلاحات می زند و می گوید: اصلاحات علی الاصول در هر شرایطی فاقد محتواست، زیرا اصلاحات مظروف نیست، اصلاحات ظرف و یک شیوه و روش است.

هنگامی اصلاحات تبدیل به شعار می شود که به وجود اشکالات ساختاری و مهم در جامعه و حکومت اذعان شود.

بنابراین، راه برون رفت اصلاح طلبانه از آن هم نمی تواند وابسته به مضمون های فرهنگی و اعتقادی منطقه ای و محلی باشد.

اصلاح طلب، اصلاح طلب است، اسلامی بودن با سوسیالیست بودن یا لیبرال بودن یا هر چیز دیگر وجه ممیز اصلاح طلبی او نیست.

اصلاح طلبی ظرفی است که هر کدام از این دیدگاه ها می تواند در آن ریخته شود و طبعا شیوه های آنان را مشترک می کند.

فارغ از حوادث سال 1388 که تحلیل تفصیلی آن در راستای افول جریان اصلاحات، مجالی دیگر می طلبد، ذکر این نکته خالی از لطف نیست که خیابانی و خشن شدن تغییر خواهی، نشانه زوال روشی و منشی است و این موضوعی است که اکنون بالاتفاق همه عناصر فعال و تئوریک اصلاحات روی آن توافق دارند؛ و اینکه اصلاحات خشونت پرهیز بارها در کلام و نوشتار حجاریان، علوی تبار، عبدی و تاجیک آمده، خشونت های سال 1388 هیچ توجیهی به جز میل به تخریب ذات اصلاحات مسالمت جویانه و قانونی ندارد.

با این حال، فعلا تحلیل این حادثه را وا می گذاریم و اندکی جلوتر می رویم.

میل به پراگماتیسم و محافظه کاری که نشانه عدول از خواست های مشروطه خواهانه جریان اصلاحات در سراسر دهه 80 است، زمینه فکری تمهید گفتمان بدلی اعتدال را فراهم آورد.

نشریه مهرنامه درست در دی ماه 1389 با همین دست فرمان شماره اول خود را در ادامه سنت فکری نشریه شهروند امروز، منتشر کرد.

از قضا همزمان حامی مالی این نشریه و دیگر نشریاتی مانند صدا، تجربه و هم میهن(که در سال 87 توقیف شد) نیز حزب تکنوکرات-پراگماتیست کارگزاران بود.

اعتدال، هر چند یک گفتمان بدلی بود، اما نشانه بارز کاهش سرمایه اجتماعی، هویتی و حاکمیتی جریان اصلاحات بود.

جریانی که مجبور به تداوم زیست در تعلیق و عبورناپذیری شد.

ادامه دارد.

انتهای پیام /
کلید واژه ها: اصلاح - جریان اصلاحات - ماقبل تاریخ - زیست - تاریخ - اصلاحات - محمدرضا تاجیک - سرمایه - گفتمان - تعلیق - تداوم - نشانه - وضعیت - عقب ماندگی - اصلاح طلبی - بارز - بدلی - کاهش - زمان - تئوریسین - محمدرضا - یادداشت - اندیشه - تاریخی - یکی از - شرایط - تاجیک - فلسفی - تحمل - دچار