نگاهی به مفهوم قانون در ایران معاصر | محسن آزموده

- " در بحث های داغی که این روزها در میان روشنفکران دینی به واسطه دو گفتار عبدالکریم سروش در رابطه با دین و قدرت، مطرح شده، بسیار محسوس است.

قطعا فیرحی که ناباورانه، نیمه دوم آبان ماه بر اثر ابتلا به کرونا روی در نقاب خاک کشید، به واسطه آشنایی گسترده با اندیشه های سیاسی سنتی و جدید، در این مباحثه حرف های فراوانی برای گفتن داشت، به خصوص که با اندیشه های میشل فوکو و مباحثش پیرامون رابطه معرفت و قدرت آشنایی داشت.

گواه این ادعا نخستین کتاب مهم و تاثیرگذار فیرحی یعنی قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام است.

فیرحی در واپسین کتابش، یعنی مفهوم قانون در ایران معاصر: تحولات پیشامشروطه ، آشنایی خود را با تاریخ تحولات اندیشه ها نشان می دهد.

مساله اصلی این کتاب، مفهوم قانون و تحولات آن است.

قانون به عنوان اصل یا اصولی تنظیم گر زندگی اجتماعی انسان ها، امری به قدمت زندگی جمعی انسان هاست.

بشر از دیرباز حیات اجتماعی خود را بر مبنای اصل یا اصولی استوار ساخته است که در بیان امروزی از آن تحت عنوان قانون یاد می شود.

تفاوت قدیم و جدید، در خاستگاه یا منشا این قانون است.

در نظام قدمایی، خاستگاه قانون بیرون از انسان تلقی می شد؛ خواه در طبیعت و مستتر در نظم جهان (کاسموس) چنان که در اندیشه یونانی و خواه امری فراداده از بیرون از جهان چنان که در قرائت عمده و رایج از ادیانی چون اسلام.

در روزگار نو، اما منشا و خاستگاه این قانون، خود انسان و اعتبارات او محسوب می شود.

به تعبیر روشن تر، در جهان پیشامدرن، قانون به مثابه اصول تنظیم زندگی جمعی، امری کشف شدنی به حساب می آمد.

جهان از نظمی آشکار یا مستتر پیروی می کرد که در اندیشه یونانی- فلسفی، این نظم، امری درون ماندگار (immanent) و در اندیشه ابراهیمی، امری متعال (transcendent) بود و در هر دو صورت، وظیفه انسان، کشف این نظم و تنظیم مشی زندگی خود بر اساس آن تلقی می شد.

در روزگار نو اما آن تلائم و تناسب انسان با هستی، مورد تشکیک و تردید قرار گرفت و در نتیجه انسان خود به مبدا و منشا صدور قانون بدل شد.

درک این تغییر و تحول، نخست در مغرب زمین و در نتیجه چند قرن کشمکش در عرصه های عینی و ذهنی سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی صورت گرفت.

در ایران زمینه های این تغییر بنیادین نگاه به مفهوم قانون، در آستانه سده هجدهم و در نتیجه تنش های آسیب زایی صورت گرفت که دولت ایران در مواجهه با دولت نوظهور و مقتدر روسیه در شمال جغرافیایی خود تجربه کرد.

شکست های سهمگین و دردناک دولت نوپای قاجاریه از دولت مهاجم روسیه که به تازگی توانسته بود از پس یک قرن آشوب بعد از سقوط صفویه، ایران را متحد و یکپارچه کند، ذهنیت ایرانی را دچار بحران کرد.

آن طورکه داود فیرحی در کتاب حاضر نشان می دهد، تا پیش از این رویارویی تروماتیک، در ایران مفهوم قانون ذیل همان درک قدمایی و الهیات سیاسی ویژه شناخته می شد که بارزترین و عالی ترین تبلور عینی و ذهنی اش را در اقتدار عصر صفوی شاهد هستیم.

فیرحی در فصل نخست کتاب، دو مفهوم دولت و قانون در نظم سنتی را تشریح می کند و مختصات منظومه فکر سیاسی و الهیات سلطانی عصر صفوی را نشان می دهد که بر اندیشه های متفکرانی چون فارابی و ابن سینا استوار است.

در این اندیشه مراتب اهل مدینه فاضله شبیه به مراتب موجودات در عالم است و رییس مدینه شبیه به خداوند در عالم هستی است.

در این منظومه انسان ها به لحاظ هستی شناختی و متافیزیکی نابرابرند و سلطنت و شریعت دو رکن اصلی حکمرانی اند.

بخش اساسی قانون در اندیشه سنتی شریعت است و سلطنت نهادی برای اجرای آن است.

نظام اندیشه قدمایی استوار بر مدار مذکور، چنان که آمد و فیرحی نیز در کتابش نشان می دهد تا دهه های نخست عصر قاجار تداوم یافت، اما در نتیجه تکانه ای که با شکست های مذکور به آن اشاره شد، ناچار از بازنگری شد.

فیرحی در فصل سوم کتاب این بحران در سنت را که در نتیجه تداخل سنت و تجدد پدید می آید، نشان می دهد.

فصول بعدی کتاب، شرح کوشش هایی است که برای فائق آمدن بر این بحران، در سطح نظر و عمل از سوی دولتمردان و نخبگان فکری صورت گرفته است، از طرح نظریه سلطنت مطلقه از سوی امیرکبیر و نظم تقی خانی تا بحث تنظیمات و قانون تنظیماتی و مجلس شورای دولتی و طرح مساله قانون در معنای جدید از سوی منورالفکرانی چون آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی و مستشارالدوله و.

فیرحی در این کتاب نشان می دهد که چرا و چگونه تلاش های فکری و عملی برای غلبه بر بحران تا انقلاب مشروطه به شکست منجر شد و درنهایت وقوع انقلاب مشروطیت را ضروری ساخت.

فیرحی در روایت خود از تحول در فقه سیاسی به عنوان مهم ترین دانش سنتی ناظر به عمل غافل نیست و به قدرت گرفتن گام به گام علما در سراسر دوران مورد بحث، اشاره دارد.

مفهوم قانون در ایران معاصر کتابی خواندنی، با زبان و بیانی روان و انتظامی درخور یکی از بهترین اساتید اندیشه سیاسی در زمانه ما است.

در این کتاب بسیاری از فقرات و قصه های مشهور و مهم و تاثیرگذار تاریخ عصر مشروطه، به صورت مستند آمده و بصیرت های درخشانی در بازخوانی آرای چهره هایی چون سید جمال الدین اسدآبادی و آخوندزاده ارایه شده است.

فیرحی نشان می دهد که جامعه ایران در آستانه مشروطه، کاملا مستعد انقلابی در دو ساحت متلازم اندیشه و عمل بود، انقلابی که به رغم صد و اندی سال، به تمامی در هر دو عرصه مذکور متحقق نشده و هنوز تا نتیجه نهایی راه هست.

کلید واژه ها: ایران معاصر - قانون - اندیشه - آشنایی - مفهوم - در ایران - ابتلا به کرونا - زندگی اجتماعی - قدرت - کتاب - زندگی - واسطه - ایران - انسان - رابطه - روشنفکران - تاثیرگذار - عبدالکریم - میشل فوکو - آبان ماه - فراوانی - مشروعیت - اجتماعی - نخستین - گسترده - ابتلا - سیاسی - اسلام - تنظیم - تاریخ